جوکر، درامی در ستایش آشوب

دیروز موفق شدم فیلم Joker را در سینمایی که بعد از هفته‌ها اکران  همچنان به سختی می‌شد صندلی خالی‌ای در آن پیدا کرد ببینم. کارگردان جوکر، تاد فلیکس فیلمسازی است معتقد به اصول خدشه ناپذیر صنعت هالیوود، سرگرمی و گیشه، از تهیه سریال  Limitless تا کارگردانی مجموعه‌های The Hangover نشان‌گر همین گرایش او است، این سینمای تفریحاتی اما به بهترین شکلی رنگ، دوربین، صحنه، میزانسن و ابزار بیان در سینما را می‌شناسد، اما بزرگترین مشکل‌اش نه ایده‌ها و اجرا بلکه درون‌مایه‌های گاه کودکانه و نامرتبط به زمانه است.

فیلم جوکر اما سرنوشت متفاوتی را طی می‌کند، همه‌ی عناصر تصویری به بهترین شکلی اجرا شده، فیلم‌نامه هم از  اصول داستان‌گویی هالیوود و خشت به خشت و بر اساس قواعد درام به پیش می‌رود و سازه‌ای داستانی تمام‌عیار را می‌سازد، داستانی که متاثر از راننده‌تاکسی و سلطان کمدی اسکورسیزی است، اما در نهایت این درون‌مایه‌ی فیلم است که آن را به یک  سطح بالاتر از چیزی که به عنوان سینمای هالیوود می‌شناسیم می‌برد.  اما جوکر به غیر از محتوی، یک عنصر منحصر به فرد دیگرهم دارد که فیلم را به یک شاهکار نزدیک می‌کند و آن بازیگری درخشان واکین فینیکس است که گویی به استادی بازیگری در مکتب تاتر بی‌چیز (لابراتور) و مفهوم بازیگر به عنوان عنصر دراماتیک در تئوری آرتو و گروتوفسکی رسیده است، او حین بازی و در صحنه به صورت محسوسی دردی که می‌کشد را به مخاطب  منتقل می‌کند، فینیکس در ملاقات با شخصیت جوکر، با متد انگیزش ناب چاقوی جراحی را به دست گرفته و در حال تشریح خویش بر صحنه است و تا آنجا پیش رفته که می‌توان جهش خون را در زیر رگ‌هایش دید، از همین رو است که به نظرم تک به تک حرکات و میمیک‌اش در سکانس‌های فیلم کار شده و قابل بررسی است. از سوی دیگر فینیکس نیز شاید به مانند نقشی که بازی می‌کند، سال‌های سال‌های توسط پیرامون‌اش (هالیوود) نادیده گرفته شده است.

به نظر می‌رسد قهرمان‌های مثبت و اخلاق‌گرا و متعهد به خوبی در فیلم‌های مدرن جاذبه‌های خویش را از دست داده‌اند، در جوکر هم هیولا و شخصیت منفی به قهرمانی با درجه‌ِ‌ی قدیسی تبدیل می‌شود، این تغییر در نگاه درام‌های مدرن به تاریکی و روشنایی شاید از آنجا ناشی می‌شود که تعریف ذات پلید دیگر محلی از اعراب ندارد بلکه این جامعه است که آفریینده پلیدی و زشتی‌ها است. جوکر هم در درون‌مایه‌اش در حال اثبات همین تئوری مدرن جامعه‌شناسی است اینکه تنها مسئول واقعی بزه‌کاری و جنایت، جامعه و ساختارهای سیستم است  جالب‌تر اینکه شاید موفقیت فیلم جوکردر گیشه و استقبال جهانی بر اساس همذات‌پنداری همان تماشاگرانی باشد که هر روز وجودشان توسط سیستم پیدا و نظام کنترلی جامعه سرکوب شده و نادیده گرفته می‌شود.

خشایار مصطفوی

هامبورگ 

آبان 98

تدوین نجات‌بخش مستند دیپلماسی شکست‌ناپذیر آقای نادری

مستند دیپلماسی شکست‌ناپذیر آقای نادری ساخته‌‌ی بهتاش صناعی‌ها و مریم مقدم، یکی از نمونه‌های خاص سینمای مستند ایران است که به خوبی نشان می‌دهد که سینمای مستند چه بستر روایی و مفهومی‌ای پیچیده‌ای برای روایت ناگفته‌های زمانه‌ی ما دارد، فیلم با عدول از زیبایی ‌شناسی قاب‌بندی و صحنه‌ِ‌‌های سینمایی، به واسطه‌ِ‌ِ‌ی دوربین تعقیبی روی دست مدام در حال گوشزد‌ کردن واقع‌گرایی به مخاطب است.

در مورد قهرمان فیلم، آقای نادری، یک دیکتاتور ثروتمند جذاب که دون‌کیشوت‌وار با بافتن یک فرش پوستر‌گونه به دنبال صلح میان ایران و آمریکا است، استعارات زیادی را می‌توان به فیلم نسبت داد، اما هویت اصلی این مستند تنها از معنا پدید نمی‌آید،  بلکه به نظرم شیوه‌ی داستان‌گویی Storytelling در فیلم بسیار قابل توجه است، با پرتره‌ای مواجه‌ایم که مملو است از ناگفته‌ها، جامپ‌کات‌ها، حذف شده‌ها و ظرایفی است که کارگردان سریع از کنارشان رد می‌شود اما در ذهن تماشاگر باقی می‌مانند (مثلا بیماری روانی زن اول آقای نادری، یا سانسورو یا ناگفته گذاشتن مرگ رفسنجانی، یا سرنوشت نهایی فرش).

 

فیلم می‌تواند به مانند بسیاری آثار دیگر، مجموعه‌ای از تصاویر در مورد سوژه‌ای جذاب باشد، اما با کمک یکی از هوشمندانه تدوین‌هایی که لااقل من در سینمای ایران سراغ دارم، به ریتم دقیق و درخشان کنونی تبدیل شده است، ریتم تدوینی که خود ابعاد دراماتیک و حتی معنایی تازه‌ای به اثر اضافه کرده است. 

خشایار مصطفوی 

آبان 97 

هامبورگ